حزب سوسیالیست و انتقال حکومت از قاجار به پهلوی
نویسنده: کمال الدین طباطبایی
در دورۀ قاجاریه، پیش از پدید آمدن نظام مشروطه، مقدرات سیاسی ایران توسط دو کانون داخلی و خارجی رقم زده می‌شد؛ دستگاه سلطنت مطلقۀ قاجاریه و دولت‌های استعماری روسیه و انگلیس. پیروزی انقلاب مشروطه موجب شد نیروی سومی در تصمیم‌گیری‌های سیاسی کشور ظاهر شود و آن مجلس شورای ملی بود. تشکیل مجلس شورای ملی را از دو زاویه می‌توان نگریست: نیروها و جریاناتی که این نظام نوین را شکل دادند، و میزان نقش و تاثیری که این نظام جدید می‌توانست ایفا کند. در توضیح مقولۀ نخست باید گفت که یکی از جریانات مهم که در ایجاد نظام مشروطه شرکت داشت، جریان سوسیال دموکراسی بود. این جریان که ملهم از تحولات اروپا به خصوص روسیه بود، خواستار اصلاح کلیۀ ارکان جامعه مطابق الگوی سوسیالیستی گردید. این جریان مدتی پیش از پیروزی انقلاب مشروطه بیش‌تر از طریق روشنفکران ایرانی حاضر در باکو در میان اصلاح‌گران و انقلابیون ایرانی رسوخ یافت و خواسته‌های آن پس از سرنگونی استبداد صغیر عمدتا به وسیلۀ کسانی که حزب دموکرات را تشکیل دادند، پیگیری شد.
انقلاب 1917 روسیه سبب شد یکی از قدرت‌های خارجی از صحنۀ تصمیم‌گیری‌های سیاسی ایران خارج شود. از دیگر سو انقلاب روسیه با ایدئولوژی سوسیالیستی ـ کمونیستی خود افراد و گروه‌هایی را در ایران مجذوب خویش ساخت که از جملۀ آن‌ها به برخی از سوسیال دموکرات‌ها به خصوص اعضای حزب دموکرات می‌توان اشاره کرد که تحت تاثیر شوروی، دست به تشکیل احزابی با نام کمونیست و سوسیالیست زدند. بنابراین در آستانۀ تشکیل مجلس چهارم، حزب سوسیالیست با دارا بودن گرایش به شوروی و ایدئولوژی حاکم بر آن پا گرفت و اعضای آن را غالبا عناصر حزب دموکرات ـ که اینک منحل شده بود ـ تشکیل دادند. آن‌چه باید بدان توجه داشت، شرایط سیاسی حاکم بر کشور در هنگام افتتاح مجلس چهارم بود. در این زمان سلطنت قاجاریه در نهایت ضعف خویش به سر می‌برد و انگلیس نیز به خاطر قرارداد 1919 مورد تنفر مردم ایران بود. در نتیجه در این زمان اصلاح‌طلبان داخلی، که عمدتا افراد متمایل به جریان سوسیال ـ دموکرات بودند، از ضعف دو کانون استفاده کرده، تا حد زیادی اختیار امور کشور را در دست گرفتند و در طول مجلس چهارم و پنجم مشروطه، در قالب احزاب سیاسی تصمیم‌های سیاسی مهمی را اتخاذ کرد. نگارنده در کتاب حاضر در پی نشان دادن نقش مهم و تاثیرگذار حزب سوسیالیست به عنوان یکی از احزابی که در طول مجلس چهارم و پنجم فعالیت داشت ـ بر حوادث و جریانات سیاسی کشور می‌باشد. در کتاب نقش این حزب در مسائل مهمی هم‌چون برپایی یا سقوط کابینه‌ها، قضیۀ جمهوری، تحقق آرمان و اهداف مشروطه‌خواهان ـ به خصوص طیف سوسیال دموکرات ـ هم‌چنین نقش آن در تغییر سلطنت قاجاریه بررسی شده است
